Jakie standardy, strategie i instytucje kształtują dziś rozwój diamentowego otwartego dostępu w Europie? Konferencja końcowa projektu DIAMAS pokazała, że Polska ma w tym procesie ważną rolę do odegrania – zarówno dzięki badaniom, jak i praktycznym działaniom infrastrukturalnym.
Konferencja DIAMAS: wspólna wizja dla Europy
Konferencja na zakończenie projektu DIAMAS, która odbyła się 5–6 czerwca 2025 roku, była kulminacją trwających dwa lata prac międzynarodowego konsorcjum na rzecz rozwoju zrównoważonego, otwartego i wspólnotowego systemu publikowania naukowego w Europie. Jej program koncentrował się wokół kluczowych komponentów strategii diamentowego modelu otwartego dostępu, wskazując konkretne narzędzia, standardy i modele organizacyjne, które mają stać się fundamentem dla instytucjonalnych wydawnictw non-profit.
Jednym z najważniejszych punktów konferencji była prezentacja DOAS (Diamond OA Standard) –– zbiór kryteriów jakości opracowany na podstawie szerokich konsultacji z redakcjami, bibliotekami i platformami wydawniczymi z całej Europy. DOAS ma służyć jako narzędzie wspierające profesjonalizację i samoocenę wydawnictw, a jego otwarty charakter pozwala na wdrażanie w różnych kontekstach narodowych – np. jako podstawa certyfikacji lub systemów wsparcia instytucjonalnego.
Finansowanie i polityki: od zależności od grantów do stabilności systemowej
Dużą część dyskusji poświęcono wyzwaniom związanym z długofalową stabilnością finansową modelu diamentowego. Eksperci podkreślali brak trwałych źródeł finansowania i nadmierną zależność od grantów, prezentując jednocześnie praktyczne narzędzia, takie jak Consider your options (analiza modeli finansowania) czy Optimise your expenses (optymalizacja kosztów działalności wydawniczej).
Wskazywano na istotne różnice między krajowymi systemami – podczas gdy niektóre państwa rozwijają polityki wspierające model diamentowy, inne nadal działają bez formalnych ram. Zwrócono uwagę, że nawet w krajach takich jak Szwajcaria tylko 4% czasopism działa obecnie w diamentowym modelu otwartego dostępu. Przykład Francji – gdzie diamentowy model uwzględniono w Narodowym Planie Otwartej Nauki i objęto osobnym funduszem – przedstawiono jako wzorzec możliwy do zaadaptowania w innych kontekstach.
Różnorodność i współpraca: fundamenty diamentowego modelu
W sesji „Diamond diversity across Europe” zaprezentowano przykłady z Norwegii, Niemiec i Portugalii, pokazując, że różnorodność językowa, instytucjonalna i finansowa może być atutem – pod warunkiem istnienia odpowiedniego zaplecza technicznego, organizacyjnego i politycznego.
Z kolei panel „Collaboration in Diamond OA publishing” podkreślił znaczenie budowy szerokiego ekosystemu współpracy – łączącego redakcje, biblioteki, instytucje badawcze, platformy wydawnicze i fundatorów. Tylko wspólne działania zapewnią trwałość, jakość i widoczność publikacji naukowych.
Jaka ma być przyszłość modelu diamentowego?
Konferencję zakończył panel zatytułowany „The future of Diamond OA in Europe and beyond”, w którym głos zabrali przedstawiciele Komisji Europejskiej, Science Europe i UNESCO. Wspólnie wskazali na potrzebę dalszych inwestycji w diamentowy model oraz wzmocnienia instytucji badawczych jako podstawy otwartej nauki. Zaznaczono, że publikowanie powinno być traktowane jako infrastruktura publiczna, a nie wyłącznie produkt rynkowy.
Konferencja DIAMAS była więc nie tylko podsumowaniem projektu, ale także początkiem budowy trwałego europejskiego systemu wsparcia dla diamentowego modelu otwartego dostępu. Przedstawione rozwiązania – od narzędzi i standardów po polityki i praktyki – tworzą wspólne ramy, na których państwa członkowskie mogą oprzeć własne strategie. Kluczową rolę odegrają w tym Diamond Capacity Centres oraz budowa federacyjnych struktur współpracy.
Polska wśród liderów rozwoju diamentowego otwartego dostępu
Jednym z istotnych elementów konferencji było spotkanie poświęcone tworzeniu sieci National Capacity Centers (NCC) – krajowych ośrodków wspierających rozwój diamentowego modelu otwartego dostępu. Polska zaprezentowała koncepcję Diamond Capacity Centre Poland (DCC-PL), rozwijaną w ramach OPERAS-PL. Centrum to będzie pełnić funkcję krajowej infrastruktury wsparcia dla wydawnictw naukowych działających w modelu diamentowym, ze szczególnym uwzględnieniem humanistyki i nauk społecznych. DCC-PL ma oferować rozwiązania dla redakcji, rozwijać narzędzia techniczne i wspierać widoczność polskich publikacji w międzynarodowych indeksach i bazach danych.
Diamentowa humanistyka: manifest i praktyka
W rozwój DCC-PL oraz w cały projekt DIAMAS aktywnie zaangażowany jest Instytut Badań Literackich PAN, koordynator konsorcjum OPERAS-PL i polskiego węzła OPERAS ERIC. IBL PAN od lat prowadzi badania nad systemem publikowania naukowego, wspiera rozwój otwartego dostępu i inicjuje działania rzecznicze. Udział w projekcie DIAMAS umożliwił przeprowadzenie pierwszego szeroko zakrojonego rozpoznania polskiego krajobrazu wydawnictw instytucjonalnych, z którego wynika, że ponad połowa z nich działa w modelu diamentowym – często jednak bez świadomości specyfiki tego modelu i bez formalnego wsparcia.
Ważnym efektem tej pracy była publikacja „Manifestu Otwartej Humanistyki” – apelu o systemowe wsparcie instytucjonalnych wydawnictw non-profit, popartego przez szerokie grono instytucji i osób ze środowiska naukowego. Równolegle rozwijany projekt SCIROS wzmacnia te działania, badając trwałe modele finansowania i kolektywnego zarządzania publikowaniem.
Działania IBL PAN i OPERAS-PL spotykają się z rosnącym zainteresowaniem środowiska – czego przykładem było wydarzenie zorganizowane w maju 2025 roku w Poznaniu, które zgromadziło redaktorów, bibliotekarzy i przedstawicieli uczelni. Spotkanie stało się okazją do wymiany doświadczeń, identyfikacji potrzeb oraz wspólnej pracy nad przyszłością polskiego sektora diamentowego otwartego dostępu.
Polska należy dziś do grona najbardziej zaawansowanych państw w Europie, jeśli chodzi o rozwój diamentowego modelu otwartego dostępu. Posiada znaczący potencjał instytucjonalny, rosnącą sieć wydawnictw oraz aktywną infrastrukturę wspierającą. Działania takie jak budowa DCC-PL pokazują, że Polska działa strategicznie i systemowo, łącząc lokalne potrzeby z europejskimi rozwiązaniami.Jednocześnie wciąż pozostaje wiele do zrobienia. Największym wyzwaniem pozostaje brak spójnej strategii politycznej wspierającej otwarty dostęp oraz stabilnych mechanizmów finansowania dla wydawnictw instytucjonalnych. Aby zapewnić trwałość i rozwój diamentowego otwartego dostępu w Polsce, konieczne będzie dalsze zaangażowanie instytucji publicznych, stworzenie ram finansowych oraz uznanie publikowania za element infrastruktury naukowej.
Aut. Mateusz Franczak