DIAMAS jest projektem finansowanym przez UE w ramach programu Horyzont Europa, którego celem jest wsparcie wydawnictw diamentowych (wydających czasopisma w otwartym dostępie bez dodatkowych kosztów po stronie autorów i autorek oraz czytelników i czytelniczek) i instytucjonalnych poprzez wyznaczanie standardów, zwiększanie widoczności i promowanie różnorodnego pejzażu wydawniczego. Jego budżet wynosi 3 mln Euro. Do konsorcjum projektu należą 23 instytucje naukowe z 12 krajów europejskich, w tym IBL PAN z Polski.

Cele projektu:

• Stworzenie trwałego, wysokojakościowego ekosystemu dla komunikacji naukowej w otwartym dostępie. Będzie on dostosowany do potrzeb społeczności badawczej i pozwoli na wdrożenie Open Access jako standardowej praktyki w całej Europejskiej Przestrzeni Badawczej (ERA).
• Stworzenie społeczności, usług i rozwiązań dla dostawców usług wydawniczych (IPSP), bazujących na wspólnych standardach, wytycznych i dobrych praktykach.
• Współtworzenie wraz z wydawnictwami wspólnych standardów, wytycznych i dobrych praktyk i wdrożenie ich jako Extensible Quality Standard for Institutional Publishing (EQSIP).

Planowane wyniki projektu:

• Raport przedstawiający główne wyniki
• Analiza podsumowująca najważniejsze obszary z perspektywy wydawnictw instytucjonalnych i dostawców usług wydawniczych (IPSP)
• Materiały, na których bazować będą dalsze działania w DIAMAS i innych projektach:
• Zestaw standardów: The Extensible Quality Standard for Institutional Publishing (EQSIP)
• Rekomendacje dot. modeli utrzymania i finansowania
• Rekomendacje dot. polityk
• Rozwój centrum umiejętności (Capacity Centre)
• Pomocne narzędzia dla wydawnictw instytucjonalnych

Jednym z najważniejszych działań do tej pory było opracowanie ankiety, której celem jest lepsze poznanie potrzeb wydawnictw instytucjonalnych i dostawców usług wydawniczych. Odpowiedzi zostały zanalizowane i aktualnie powstaje raport, który będzie miał bezpośredni wpływ na kształt proponowanych praktycznych rozwiązań w kolejnej fazie projektu.

Ankieta DIAMAS – raport z badania

Raport jest efektem zbiorowej pracy w projekcie DIAMAS, która trwała od września 2022 do listopada 2023. Dokument stanowi próbę opisu sytuacji wydawnictw instytucjonalnych w Europie i opiera się na informacjach zebranych od osób zaangażowanych w aktywne działanie na arenie wydawniczej w Europie. 

Opis ankiety i procesu badania

W przypadku projektu DIAMAS od samego początku przewidywano przeprowadzenie ankiety wśród instytucjonalnych dostawców usług wydawniczych (IPSP) w Europejskiej Przestrzeni Badawczej. Informacje zebrane w ramach ankiety nie tylko posłużyły zmapowaniu krajobrazu wydawniczego i dostrzeżeniu w nim wzorców, ale przede wszystkim umożliwiły porównanie faktycznego stanu rzeczy z istniejącymi i rozwijającymi się standardami publikacji naukowych.

Ankietowani

Grupą docelową badania byli instytucjonalni dostawcy usług wydawniczych (IPSP). Dotyczyło to zarówno wydawców instytucjonalnych (IP), jak i dostawców usług dla tych wydawców instytucjonalnych (SP). Wydawcy i jednostki wydawnicze będące częścią organizacji prowadzących badania, akademii, organizacji finansujących badania, towarzystw naukowych, ale także jednostki wydawnicze w bibliotekach, muzeach lub agencjach rządowych były postrzegane jako instytucjonalne. Grupa docelowa nie była wyraźnie ograniczona do IPSP publikujących (wyłącznie) w otwartym dostępie lub (wyłącznie) świadczących usługi na rzecz wydawców w otwartym dostępie, chociaż większość publikacji instytucjonalnych jest w otwartym dostępie.

Pod względem geograficznym grupa docelowa ogranicza się do Europy, a dokładniej do 45 krajów będących częścią Europejskiej Przestrzeni Badawczej (ERA), będących obserwatorami w ramach Komitetu Europejskiej Przestrzeni Badawczej i Innowacji (ERAC) lub będących krajami trzecimi stowarzyszone i mające być powiązane z programem „Horyzont Europa” (HE). 

Tematy i pytania ankiety

Zdecydowano się ustrukturyzować badanie według siedmiu głównych komponentów EQSIP 1.0, aby zapewnić odpowiednie uwzględnienie tematów. Oprócz dwóch zestawów pytań wprowadzających, ankieta składała się z dziewięciu sekcji. 

1. Pytania wprowadzające – identyfikacja: ważne, aby dowiedzieć się, kto wypełnia kwestionariusz
2. Pytania wprowadzające – charakterystyka ogólna: demografia
3. Finansowanie – opis modelu finansowania: informacje istotne dla jego utrzymywania
4. Własność i zarządzanie – informacje o tym, kto kontroluje publikację i decyduje o przyszłym rozwoju
5. Otwarty dostęp i praktyki otwartej nauki – zapewniające wgląd w różnorodność i szybkość wdrażania różnych praktyk OA/OS
6. Jakość redakcyjna, zarządzanie redakcyjne i rzetelność badań – zapewnienie wglądu w zakres przyjętych podejść
7. Wydajność usług technicznych – ważne informacje umożliwiające identyfikację potencjalnych obszarów, w których może być potrzebne dodatkowe wsparcie lub promocja
8. Widoczność, w tym indeksacja – to jedno z największych wyzwań dla (mniejszych) wydawców
9. Równość, różnorodność, włączenie społeczne i przynależność (EDIB): wielojęzyczność, równość płci, dostępność

 Odpowiedzi na ankietę

W ankiecie zebrano 685 odpowiedzi z 43 krajów. Pięć krajów z największą liczbą odpowiedzi (Serbia, Chorwacja, Hiszpania, Francja, Włochy) stanowi prawie 50% całkowitego zestawu odpowiedzi. W 22 krajach, które pod względem liczby odpowiedzi są razem najmniejsze, udzielono mniej niż 10% całkowitej liczby odpowiedzi.

Odpowiedzi według kraju

Country	Responses	Share of responses		Country	Responses	Share of responses
Albania	1	0.1%		Lithuania	7	1.0%
Armenia	1	0.1%		Luxemburg	1	0.1%
Austria	5	0.7%		Moldova	3	0.4%
Belgium	8	1.2%		Montenegro	1	0.1%
Bosnia & Herzegovina	4	0.6%		Morocco	3	0.4%
Brazil	1	0.1%		Netherlands	17	2.5%
Bulgaria	9	1.3%		North Macedonia	2	0.3%
Canada	2	0.3%		Norway	15	2.2%
Croatia	77	11.2%		Poland	31	4.5%
Cyprus	1	0.1%		Portugal	18	2.6%
Czechia	8	1.2%		Republic Of Ireland	10	1.5%
Denmark	10	1.5%		Romania	17	2.5%
Estonia	2	0.3%		Serbia	79	11.5%
Finland	27	3.9%		Slovakia	1	0.1%
France	60	8.8%		Slovenia	8	1.2%
Georgia	1	0.1%		Spain	74	10.8%
Germany	43	6.3%		Sweden	15	2.2%
Greece	5	0.7%		Switzerland	19	2.8%
Hungary	6	0.9%		Tunisia	1	0.1%
Iceland	3	0.4%		Ukraine	12	1.8%
Italy	52	7.6%		United Kingdom	20	2.9%
Latvia	5	0.7%		Total	685	100 %

Odpowiedzi polskie

W badaniu DIAMAS zebrano 31 odpowiedzi z Polski, obejmujących głównie 23 instytucje publiczne, pięć organizacji non-profit i trzy firmy. W Polsce w DOAJ znajdują się 842 czasopisma, 21 z odznaką “DOAJ seal” (przyznawaną czasopismom spełniającym wysokie standardy wydawnicze, w tym pod względem otwartości), 413 z zachowaniem wszelkich praw autorskich, a 650 to czasopisma diamentowe. Polska ma w DOAJ 249 wydawców instytucjonalnych, z czego 219 publikuje czasopisma diamentowe. Badanie podkreśliło zróżnicowaną wielkość i zakres działania tych podmiotów – tylko dwóch wydawców uniwersyteckich zatrudnia ponad 30 osób. Choć najwięcej czasopism ukazuje się w obszarze nauk społecznych (23) i humanistycznych (20), ich różnorodność językowa jest wyraźna – 26 czasopism publikowanych jest w języku polskim, 2 w języku angielskim i 26 jest wielojęzycznych. Powszechną praktyką jest dwujęzyczne publikowanie pełnotekstowe, różne wersje językowe w różnych czasopismach oraz jednoczesne wersje językowe jako odrębne dokumenty. Jednak tylko 13 dostawców usług IPSP tłumaczy metadane na język angielski, a niewielu świadczy usługi językowe autorom.

Polscy wydawcy OA aktywnie angażują się w organizacje międzynarodowe. Część z nich uczestniczy m.in. w CoARA i COPE, ale największe zaangażowanie dotyczy krajowych organizacji zajmujących się komunikacją naukową. IPSP skupiają się przede wszystkim na publikowaniu czasopism (30), książek akademickich (26) i materiałów konferencyjnych (20). Chociaż dla większości (23) stałe dotacje od organizacji macierzystych stanowią stabilne źródło finansowania, udział sprzedaży treści i materiałów drukowanych jest minimalny (13). Tylko nieliczni dostawcy usług IPSP pobierają opłaty odautorskie (APC) w celu uzyskania przychodów. Wyraźnie widać zależność od wkładu własnego w zakresie usług IT i zarządzania zasobami ludzkimi.

Struktury zarządzania opierają się na dokumentach wewnętrznych, takich jak statuty (26) i regulaminy (20). Podejście Polski do otwartego dostępu i otwartej nauki wciąż ewoluuje, gdyż nie ma jeszcze opracowanej kompleksowej polityki. Większość IPSP przestrzega własnej polityki otwartego dostępu lub stworzonej przez organizację macierzystą. Zasady otwartego dostępu dotyczą przede wszystkim praw autorskich, otwartych licencji i użycia identyfikatorów, przy czym przeważają licencje Creative Commons (CC BY i CC BY-NC-ND).

Procedury recenzyjne są różne, przy czym najpopularniejszą metodą jest podwójnie anonimowa recenzja. Większość respondentów ma określone zasady dotyczące rzetelności badawczej i etyki publikacji. IPSP angażują się znacząco w zarządzanie redakcyjne, koordynację recenzji naukowych, monitorowanie i kontrole przestrzegania zasad.

Jeśli chodzi o usługi techniczne, dostawcy IPSP zapewniają pełny workflow redakcyjny, kontrolę metadanych i jakości, usługi hostingowe i oprogramowanie, a także częściowe usługi redakcyjne. Konserwacją i aktualizacjami zarządza się głównie wewnętrznie. OJS wyróżnia się jako najpopularniejszy system wspierający procesy wydawnicze.

Trwałe identyfikatory (PID), w tym CrossRef-DOI, ISBN i ISSN, są szeroko stosowane, ale istnieje możliwość poprawy w zakresie udostępniania metadanych i różnorodności formatów danych. Ograniczenia finansowe stanowią wyzwanie w różnych aspektach działalności IPSP, podobnie jak brak zasobów ludzkich i ograniczenia techniczne.

Poprawa widoczności, marketing i indeksowanie to obszary zainteresowań wielu dostawców usług IPSP. Chociaż wiele osób korzysta z newsletterów i mediów społecznościowych w celu zaangażowania społeczności, wskaźniki, zwłaszcza na poziomie artykułu, są niezbędne dla dostawców usług IPSP. Środki włączające są wdrażane w różnych wymiarach, takich jak wiek, obowiązki opiekuńcze, niepełnosprawność i płeć. Jednakże niektórzy wydawcy uważają, że środki te nie mają zastosowania w ich kontekście.

Polityki dostępności nie są powszechnie przyjęte, a jedynie 9 z 27 respondentów posiada opublikowaną politykę dostępności. Zgodność z WCAG i innymi standardami dostępności różni się w zależności od dostawcy usług IPSP. Raportowanie danych badawczych uwzględniających kwestię płci i plany na rzecz równouprawnienia płci nie są powszechnie wdrażane. Wyzwania związane ze spełnieniem standardów dostępności obejmują brak wiedzy specjalistycznej, zasobów i ograniczeń technicznych. Wreszcie tylko niewielka liczba IPSP wdrożyła środki mające na celu używanie we wszystkich komunikatach języka bezstronnego pod względem płci.