– To, co dzieje się w Centrum Humanistyki Cyfrowej ma olbrzymie znaczenie dla całej humanistyki i nauk społecznych – mówił na spotkaniu “OPERAS-PL – komunikacja w humanistyce i naukach społecznych” prof. Stanisław Filipowicz, wiceprezes Polskiej Akademii Nauk.
17 czerwca Centrum Humanistyki Cyfrowej (CHC) Instytutu Badań Literackich PAN przedstawiło nową inicjatywę OPERAS-PL, skierowaną do nauk humanistycznych i społecznych (HS), która stawia sobie za cel rozwijanie i umiędzynarodowienie polskich czasopism i wydawnictw w otwartym dostępie (OA) oraz upowszechnianie w polskim środowisku naukowym infrastruktury badawczej, budowanej przez europejskie konsorcjum OPERAS.
Tematem spotkania był stan otwartej komunikacji w HS w Polsce, potrzeby środowiska naukowego związane z transformacją cyfrową oraz działania, jakie powinien realizować OPERAS-PL, aby na te potrzeby odpowiedzieć. Jak podkreślił dr Maciej Maryl, kierownik CHC, pierwszym celem OPERAS-PL jest zbudowanie społeczności osób, zaangażowanych w rozwój otwartej komunikacji naukowej w tychże naukach w Polsce. W spotkaniu wzięło udział ponad 65 gości, przede wszystkim badaczy i badaczek, nauczycieli i nauczycielek akademickich oraz pracowników i pracowniczek bibliotek.
OPERAS-PL jest częścią europejskiej inicjatywy OPERAS. Pomysł stworzenia tej międzynarodowej sieci, działającej na rzecz rozwoju wspólnej infrastruktury badawczej dla nauk humanistycznych zrodził się w 2014 r. Oficjalnym początkiem OPERAS był rok 2016, kiedy konsorcjum wystąpiło o pierwsze granty europejskie. Od tego czasu OPERAS uzyskał finansowanie dla czterech dużych projektów: HIRMEOS, OPERAS-D, OPERAS-P i TRIPLE.
Otwartość i dostępność to dwie strony jednego medalu
W pierwszej części spotkania prof. Stanisław Filipowicz (PAN) i dr Anna Wałek (Politechnika Gdańska) poruszyli problem otwartości i dostępności. Jak zauważył Filipowicz, dostępność nie jest sprawą szczególnie kontrowersyjną i stanowi przede wszystkim wyzwanie technologiczne.
– Idea otwartości wyszła od samych naukowców przed kilkudziesięcioma laty. Obecnie natomiast musimy ją wśród badaczy promować i upowszechniać – mówiła Anna Wałek.
Komentarz do tych słów stanowiły wnioski z ankiety OPERAS nt. komunikacji naukowej w HS przeprowadzonej zimą zeszłego roku wśród europejskich naukowców. Zwiększenie dostępności było jedną z najważniejszych potrzeb, jakie wskazali respondenci. Jak jednak wynika ze wstępnej analizy odpowiedzi, zaprezentowanej przez dr Magdalenę Wnuk z CHC, trosce o dostępność swoich publikacji nie zawsze towarzyszy gotowość do ich otwierania. Choć badacze i badaczki chcieliby więcej materiałów w wolnym dostępie, to publikacja w open access jest przez nich (a także przez system ewaluacji) niżej ceniona niż zdobycie publikacji w prestiżowym czasopiśmie.
– Modele komunikacji w formule otwartego dostępu są słabiej rozpowszechnione w humanistyce niż w naukach ścisłych. Jednym z powodów jest niejasna kwestia prestiżu tych publikacji – mówiła Marta Błaszczyńska z CHC, odwołując się do badań jakościowych przeprowadzonych wśród badaczy HS przez zespół OPERAS. Opinie były podzielone: część respondentów i respondentek uważało publikacje OA za mniej prestiżowe, inni wręcz przeciwnie. Niektóre osoby twierdziły natomiast, iż otwarty dostęp w żaden sposób nie wpływa na prestiż książek i artykułów. Istotnym problemem w publikowaniu w OA jest także brak środków na opłatę wydawniczą, tzw. APC (article processing charge), które są drugim po prestiżu kryterium wyboru danego wydawcy czy tytułu do publikacji.
Aby odpowiedzieć na wątpliwości związane z wiarygodnością publikacji w otwartym dostępie OPERAS tworzy usługi OPERAS Certification i OPERAS Metrics, których celem jest zwiększenie wiarygodności i prestiżu OA poprzez zapewnienie narzędzi do weryfikowania czasopism i wydawnictw w otwartym dostępie. Oba narzędzia będą dostępne w 2021 r., o czym będzie informować zespół OPERAS-PL.
Więcej informacji i poradników o otwartym dostępie
Z wystąpień gości oraz dyskusji z uczestnikami wynika, że badacze potrzebują więcej informacji dotyczących ich praw jako autorów, a także porad, jak prowadzić rozmowy z wydawnictwem przy okazji podpisywania umowy licencyjnej. Problemy te mogą być przedmiotem tzw. polityk otwartości, które w ostatnich latach wprowadziło kilkanaście polskich jednostek naukowych. Jak zauważyła jednak dr Wałek, uchwalenie takiego dokumentu nie jest niezbędne do tego, aby wdrażać otwarty dostęp na uczelni czy w instytucie naukowym. Opierając się na doświadczeniach wyniesionych z Politechniki Gdańskiej, zwróciła uwagę na to, że otwartość może być wdrażana oddolnie poprzez krzewienie praktyk związanych z deponowaniem publikacji w repozytoriach i informowanie o korzyściach, jakie wiążą się z otwieraniem wyników badań.
Wiedza badaczy i badaczek HS na temat otwartego dostępu i płynących z niego korzyści jest jeszcze niewystarczająca, aby skutecznie zmieniać sposoby komunikacji naukowej z tradycyjnych na otwarte. Dlatego szkolenia z otwartej komunikacji naukowej to jeden z głównych obszarów planowanych aktywności OPERAS-PL.
Na pytanie o potrzeby związane ze szkoleniami i materiałami informacyjnymi, zadane w ankiecie OPERAS, ponad 40 proc. respondentów z Polski odpowiedziało, że chętnie wzięłoby udział w szkoleniach dotyczących otwierania wyników badań. Z kolei dwie trzecie potrzebuje szkoleń ze zwiększania wpływu badań (impact). Oba te zagadnienia są ze sobą powiązane, ponieważ łatwiej dostępna publikacja czy materiał badawczy może potencjalnie dotrzeć do większej liczby zainteresowanych odbiorców z różnych grup.
Wielojęzyczność i lokalność w HS nie są ich słabością
Wielojęzyczność, duże zróżnicowanie dyscyplinarne, a także lokalność tematyki badawczej w humanistyce i naukach społecznych wymagają innych narzędzi i rozwiązań technologicznych niż te zastosowane w naukach ścisłych i przyrodniczych, w których otwarta komunikacja jest przede wszystkim nastawiona na międzynarodową współpracę zespołów badawczych i szybką wymianę informacji.
– Rozproszenie i lokalność humanistyki nie są słabością – mówił dr Pierre Mounier, współzałożyciel i jeden z koordynatorów konsorcjum OPERAS. Mounier podkreślił, że działania otwartościowe w oparciu o nowoczesne technologie cyfrowe mogą tej różnorodności sprzyjać. Stawiając na różnorodność, Konsorcjum stawia na stworzenie krajowych przedstawicielstw, których zadaniem będzie dopasowywanie działań i usług do specyficznych potrzeb konkretnych środowisk naukowych. Przykładem takiego działania jest rozwijana obecnie przez OPERAS platforma GOTRIPLE do przeszukiwania zasobów w otwartym dostępie w dziewięciu językach, w tym polskim.
OPERAS-PL hubem wiedzy o cyfrowej komunikacji w HS
OPERAS-PL będzie pośrednikiem pomiędzy twórcami GOTRIPLE i innych usług OPERAS a polskimi operatorami baz danych badawczych i publikacji, wydawcami i naukowcami. Zespół CHC będzie także wspierał polskie instytucje we wdrażaniu procedur publikowania w otwartym dostępie, organizował szkolenia o narzędziach otwartej komunikacji naukowej w HS, a także udostępniał najnowsze informacje o europejskiej społeczności Open Access, narzędziach i projektach cyfrowych. Wszystkie te działania zostały przez uczestników spotkania ocenione jako istotne.
Na koniec prezentacji OPERAS-PL dr Maciej Maryl zapowiedział powstanie regularnego newslettera informującego o infrastrukturze badawczej dla nauk humanistycznych i społecznych. Celem newslettera będzie także zbieranie głosów od odbiorców, dzięki którym zespół CHC będzie miał lepszą wiedzą o aktualnych potrzebach i trudnościach środowiska HS w Polsce. Chętnych do zapisania się na newsletter prosimy o maila na adres: otwartanauka@ibl.waw.pl.
Spotkanie było częścią europejskiego projektu OPERAS-P.