Edycje cyfrowe należą do dziedziny z długą tradycją badawczą, jaką jest edytorstwo naukowe. Jest to „dziedzina wiedzy praktycznej, zajmująca się udostępnianiem poprawnie ustalonych tekstów (…) według określonych zasad, umożliwiających w sposób najskuteczniejszy dalsze postępowanie badawcze” (Loth 2006,18).
Naukowe edycje cyfrowe również mają na względzie problemy bliskie edycjom „tradycyjnym”, takie jak: ustalenie graficznej formy tekstu, opatrzenie komentarzem edytorskim zmian i zjawisk tekstowych, ustalenie i przekazanie wszystkich lub wybranych wariantów tekstu, opracowanie indeksów, wstępów i wykazów niezbędnych do analizy utworu lub źródła. Dodatkowo jednak przy ich tworzeniu ważną rolę odgrywają takie kwestie jak: dostępność i przetwarzalność danych, łączenie edycji w większe korpusy do analiz typu Big Data, nielinearny charakter publikacji czy rozbudowane możliwości ukazania wersjonowania nie tylko tekstu opracowywanego, lecz także samych prac edytorskich.
Edycje cyfrowe skłaniają tym samym do zmiany perspektywy myślenia o edycjach: powstają w oparciu o właściwości cyfrowego medium, zarówno od strony teoretycznej, jak i praktycznej. Oznacza to, że nie mogą zostać przeniesione do papierowej formy wydania bez znaczącej utraty treści i funkcjonalności (Sahle 2016, 26-28).
Edycje cyfrowe nie są więc po prostu kopiami wydań papierowych, przeniesionymi bez większych lub żadnych zmian na stronę internetową. Przykładem może być Korespondencja Jana Lechonia i Kazimierza Wierzyńskiego dostępna na stronie Tei.nplp.pl. Cyfrowa edycja korespondencji wprowadza m.in. dodatkową klasyfikację komentarza edytorskiego, umożliwia katalogowanie wszystkich określeń danego bytu, czyli np. osoby (zobacz szablony użycia: Jan Lechoń), przeszukiwanie korpusu listów z użyciem takich filtrów jak: adresat, autor, miejsce czy okres. Wydanie papierowe nie daje takich możliwości (zob. Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Listy 1941-1956, oprac. B. Dorosz, przy współ. P. Kądzieli, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2016). Zawiera jednak dokładnie ten sam materiał źródłowy co wersja cyfrowa.
Niektóre edycje powstają wyłącznie w przestrzeni cyfrowej (born digital), inne są częścią projektów hybrydowych, w których równolegle może zostać wydana wersja papierowa – obie formy nie są jednak tożsame. W przypadku edycji hybrydowych konieczne jest wcześniejsze ustalenie zasad obowiązujących zarówno w cyfrowym jak i papierowym wydaniu tak, by pomimo swoich odmienności, stanowiły spójną i jednorodną całość.
TEI NPLP – cyfrowa ciągłość tradycji edytorskiej IBL PAN
Zespół Nowej Panoramy Literatury Polskiej (NPLP) od kilku lat współpracuje z edytorkami i edytorami Instytutu Badań Literackich PAN, tworząc jedne z pierwszych polskich naukowych edycji cyfrowych z zakresu literaturoznawstwa. Wprowadzając nowe technologie i rozwiązania, obficie korzysta z bogatego doświadczenia tradycyjnego edytorstwa mającego w IBL wyjątkowo długą i silną tradycję.
Obecnie na stronę Tei.nplp.pl cyfrowi edytorzy wprowadzają edycje korespondencji Skamandrytów (Lechoń-Wierzyński, Wierzyński-Grydzewski), współczesnych dramatów polskich oraz pierwszych powieści Elizy Orzeszkowej. W ramach powstającej cyfrowej infrastruktury badawczej DARIAH-PL NPLP przygotuje również testowe korpusy edycji, m.in. Samuela Zborowskiego Juliusza Słowackiego oraz wybranych tekstów staropolskich. W 2017 roku zespół NPLP zorganizował międzynarodowe warsztaty o edycjach cyfrowych, w których wzięli udział przedstawiciele m.in. University of Sheffield, Scuola Normale Superiore Pisa czy Trinity College Dublin.
Nowa Panorama Literatury Polskiej wiele zawdzięcza zespołowi pod kierownictwem dr hab. Anny Skolimowskiej, tworzącego Korpus Tekstów i Korespondencji Jana Dantyszka. Dzięki konsultacjom między zespołami naukowe edycje cyfrowe na Tei.nplp.pl tworzone są w oparciu o standard Text Encoding Initiative (TEI), stworzony z myślą humanistycznych projektach cyfrowych. Standard ten ułatwia dostęp do niezbędnych danych, a także umożliwia łatwą i szybką ich migrację pomiędzy różnymi platformami czy narzędziami do edycji.
Projekty naukowych edycji cyfrowych w innych krajach
Naukowe edycje cyfrowe są obecnie realizowane w wielu jednostkach badawczych i kulturalnych. Warto odwiedzić katalogi edycji cyfrowych i przekonać się, jak wiele interesujących projektów jest już dostępnych:
- 772 edycje cyfrowe można znaleźć w A Catalogue of Digital Scholarly Editions, kierowanym przez Patricka Sahle’a;
- 316 edycji cyfrowych można znaleźć w Catalogue of Digital Editions, kierowanym przez Gretę Fanzini.
Na szczególną uwagę zasługują:
- Historyczno-krytyczna edycja cyfrowa Fausta, zawierająca oprócz samego tekstu dzieła, archiwum rękopisów i wizualizacje genezy dramatu;
- Cyfrowa edycja poezji Hester Pulter, posiadająca m.in. porównanie wydania upowszechniającego, przeznaczonego dla uczniów i wydania bliższego naukowemu, z komentarzem przeznaczonym dla odbiorcy akademickiego;
- Niedawno opublikowano cyfrową edycję Dziennika i rękopisów Anne Frank, dostępną w języku holenderskim (trwają prace nad wersją angielską).
Narzędzia do tworzenia edycji cyfrowych
Decydując się na stworzenie naukowej edycji w środowisku cyfrowym, warto rozważyć użycie istniejących rozwiązań i standardów. Jednym z nich jest wspomniany standard XML – Text Encoding Initiative (TEI), dzięki któremu dane z edycji będą kompatybilne z innymi edycjami i narzędziami.
Do najciekawszych projektów projektów, wspierających tworzenie i badanie naukowych edycji cyfrowych, należą:
- Muruca – platforma do tworzenia edycji cyfrowych, stworzona przez Net7;
- TEI Publisher – edytor i platforma do oznaczania i publikowania edycji cyfrowych, szczególnie uwzględniająca te w standardzie TEI, rozwijana przy społeczności E-editiones;
- Drama Corpora Project (DraCor) – cyfrowy korpus zbierający oznakowane w standardzie TEI dramaty europejskie, przygotowane do dalszych badań z zakresu humanistyki cyfrowej. Kierownikiem projektu jest Frank Fischer.
Bibliografia
Loth, Roman. 2006. Podstawowe Pojęcia i Problemy Tekstologii i Edytorstwa Naukowego. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN Wydawnictwo : Fundacja Akademia Humanistyczna.
Sahle, Patrick, 2016. “What Is a Scholarly Digital Edition?” In Digital Scholarly Editing: Theories and Practices, edited by Elena Pierazzo and Matthew J. Driscoll, 19–40. Cambridge: Open Book Publishers. https://arca.unive.it/retrieve/handle/10278/3677330/77229/Digital-Scholarly-Editing_2016.pdf#page=38.
Więcej o cyfrowych edycjach naukowych:
‘Blog – e-Editiones’. Accessed 5 October 2021. https://e-editiones.org/blog/. i ‘Community Meetings – e-Editiones’. Accessed 5 October 2021. https://e-editiones.org/community-meetings/.
Boot, Edited by Peter, Anna Cappellotto, Wout Dillen, Franz Fischer, Aodhán Kelly, Andreas Mertgens, Anna-Maria Sichani, i Elena Spadini & Dirk van Hulle. 2017. Advances in Digital Scholarly Editing. Papers Presented at the DiXiT Conferences in The Hague, Cologne, and Antwerp. https://www.sidestone.com/books/advances-in-digital-scholarly-editing.
Niciński, Konrad. 2019. ‘Obecność przypisu w edycji cyfrowej – rekonesans’. https://doi.org/10.18318/napis.2019.1.13.
Pierazzo, Elena. 2015. Digital Scholarly Editing Theories, Models and Methods. Routledge.
Szulińska, Agnieszka, i Paweł Rams. 2019. ‘Cyfrowa edycja korespondencji Lechonia i Wierzyńskiego (1941–1955) w kontekście prywatności dyskursu. Analiza przypadku’. Sztuka Edycji 16 (2): 103–10. https://doi.org/10.12775/SE.2019.0030.
Współpraca: zespół Nowej Panoramy Literatury Polskiej – prof. IBL PAN dr hab. Bartłomiej Szleszyński, mgr Agnieszka Szulińska, dr Paweł Rams.